Từ ba cánh cửa, cả ba được nhấn mạnh như từ vận đứng cuối từng câu thơ tương ứng, một cửa dẫn xuống dưới vào tầng hầm, cửa thứ hai lên cao vào cõi trời, và cửa thứ ba, „bàn phím “ nằm ở giữa hai cửa kia, trực tiếp dẫn tới cái Nơi đây và Hiện giờ bị giày vò của người lên tiếng không biết đi đâu với cuộc đời mình. Một sáng tạo từ mới ẩn hiện chỉ dẫn về giấc mơ và thời thơ ấu như cội nguồn của những ảnh hình này.
„Đàn dương cầm xanh của tôi“ ra đời tại Thụy Sĩ trước năm 1936, cuộc lưu vong đầu tiên của nữ thi sĩ và được xuất bản năm 1937 trong tờ nhật báo Paris, một tờ báo của những người tha hương Đức. Như vậy đó là một bài thơ về Lưu vong, không phải bài thơ về Chiến tranh và hoàn toàn không phải một bài thơ về Tận thiêu. Trong dạng thành sách bài thơ được xuất bản năm 1943 tại Jerusalem, thành phố nơi hai năm sau Else-Lasker-Schüler mất trước khi chiến tranh kết thúc. Bà cũng không được ở nhà nơi đó – bà sống trong lưu vong, không phải trong chế độ nhập cư. Ở nhà – đó là một địa phần, nơi một chiếc đàn dương cầm xanh đứng đó.
Tại sao màu xanh? Thuộc về lãnh địa của xanh dương là bầu trời, mùa xuân, hoa của trào Lãng mạn và Franz Marc người bạn quá cố thuộc nhóm Kỵ sĩ xanh của Lasker-Schüler. Ngược lại, đàn dương cầm chắc chắn không thuộc về nơi đó, bởi vì thường ra phần lớn chúng màu đen – ít ra đàn làm cho người lớn là như vậy. Nhưng ta thấy trong Nhật ký Zürich của Else Lasker-Schüler viết:
„Tôi vẫn còn giữ tất cả những món đồ chơi của tôi từ ngày xưa, cả chiếc đàn dương cầm xanh dành cho búp bê.“ Ở trong bài thơ, từ một hồi tưởng thơ ấu trở thành một nhạc cụ mang tính biểu tượng cho những bàn tay sao trời ở bên trên và những bàn chân chuột cống dưới đó. Nữ thi sĩ ở giữa không biết nốt nhạc. Như vậy không hề là nghệ thuật của riêng tư được đề cập tới ở đây, bởi vì đúng thế bà chế ngự nghệ thuật này. Bài thơ tiếc thương một mất mát vượt qua ranh giới cá nhân, mà tuy nhiên việc tưởng niệm này xảy ra theo một cung cách sao mà mang tính chủ quan đến mức nghe như một sự khóc than của một đứa trẻ bị hành hạ. Chúng ta mỉm cười về cái „bàn phím“, và nàng trăng trong thuyền bước ra từ truyện cổ tích hay đó là một mặt nạ của nữ tác giả đã thích thú vẽ trăng liềm vào những bút tích của mình. Có điều trong biến thể đầu tiên nàng trăng là một bé trăng. Trẻ thơ cũng là thao tác, nhân cách hóa một đồ vật đã tan vỡ và khóc thương nó như một người đàn bà màu xanh đã chết..
Bên trên tiếng khóc thút thít của trẻ thơ lơ lửng một tai họa lớn của „thế giới hung bạo“. Con người héo hắt và tuyệt vọng muốn trốn thoát ra khỏi thế giới tai họa này, và đi đâu cơ nếu không phải là lên trời? „Đàn dương cầm xanh của tôi“ tuy thế không phải là bài thơ về tự sát: Người nữ nói đã nài nỉ các thiên thần một cách phi lý rằng hãy mở cánh cổng trời cho bà khi còn đang sống. Bà xác chứng bản thân bằng „bánh mì cay đắng“ bà đã từng nếm vị. Có thể bánh đó được cắt ra từ chính chiếc bánh như „bánh mì thấm nước mắt“, thông qua đó người chơi đàn thụ cầm của Goethe (1) đã làm quen những thế lực nơi thượng giới.
Cái từ“ Điều cấm“ khiến bài thơ dần tắt làm ta giật thót mình. Những người chạy nạn đã từng biết những cánh cửa đóng kín nơi biên giới các nước. Bây giờ cần phải hủy bỏ ở đây một điều cấm nhập cảnh tối cao và bất biến. Liệu có động chạm tới một một sự gia tăng cuối cùng của những điều cấm nọ ở dưới trần gian? Những luật lệ nhập cư nghiêm ngặt có hiệu lực cũng thế đối với vương quốc triều thiên, và người nữ thỉnh nguyện uổng công nguyện cầu.
Người ta ngần ngại gọi một bài thơ rón rén thu mình lại và cất tiếng với một giọng nói than van, nhỏ nhẹ là „vĩ đại“. Và tuy nhiên bên cạnh bài thơ của Brecht „Gửi người hậu thế“ cũng ra đời từ những năm ba mươi, „Đàn dương cầm xanh của tôi“ đương nhiên là chứng chỉ thơ ca thuyết phục nhất về lưu vong thời Quốc xã. Ở đâu Brecht, một cách mạnh mẽ và nam nhi sục sôi đòi quyền căm hờn và trách nhiệm tranh đấu, nơi đó Lasker- Schüler tiếc than một nền văn minh đắm chìm bằng ngôn ngữ đặc thù khí chất của người cô đơn, với sự kết nối chỉ riêng bà có được giữa cuồng điên và khôi hài, trí tưởng và tự trình diễn giữ khoảng cách. Nơi nào Brecht, đứng ở bục diễn giả của công luận phán quyết sự cực khổ muôn bề về một tên gọi chung gọi là phản kháng, ở đó Else Lasker-Schüler đã biểu đạt trực quan bằng cách bà trình diễn cho chúng ta xem trong nhà hát mặt nạ của đau khổ riêng tư.
©® Phạm Kỳ Đăng dịch từ nguyên tác tiếng Đức:
Nguồn: Ruth Klüger, aus Marcel Reich-Ranicki (Hrsg.): Frankfurter Anthologie. Einundzwanzigster Band, Insel Verlag, 1998
Đàn dương cầm xanh của tôi
Else Lasker-Schüler (1869 -1945)
Ở nhà tôi có chiếc đàn dương cầm
màu xanh, và tôi nào biết nốt ký âm.
Đàn nằm trong vách tối cửa hầm,
Từ dạo đó thế giới này hung bạo.
Bốn bàn tay sao trời chơi dạo
- Nàng mặt trăng đã hát ở trên thuyền -
Bây giờ lũ chuột nhảy múa lanh canh.
Bàn phím vỡ tan tành…
Tôi khóc người đàn bà chết màu xanh.
- Tôi từng ăn bánh mì cay đắng -
Dẫu cho vi phạm vào điều cấm,
Hỡi thiên thần hãy mở cho tôi
đang sống đây, cánh cửa lên trời.
Nguyên tác tiếng Đức
Mein blaues Klavier
Else Lasker-Schüler (1869 -1945)
Ich habe zu Hause ein blaues Klavier
Und kenne doch keine Note.
Es steht im Dunkel der Kellertür,
Seitdem die Welt verrohte.
Es spielen Sternenhände vier
– Die Mondfrau sang im Boote –
Nun tanzen die Ratten im Geklirr.
Zerbrochen ist die Klaviatur…
Ich beweine die blaue Tote.
Ach liebe Engel öffnet mir
– Ich aß vom bitteren Brote –
Mir lebend schon die Himmelstür –
Auch wider dem Verbote.
Chú thích của người dịch:
(1) Bài hát của người chơi đàn thụ cầm - Lied des Harfners – J. W Goethe.
Ruth Klüger (1931-2020) : Nhà nghiên cứu văn học, nhà văn người Áo-Mỹ, bà đã sống qua cuộc Tận thiêu (Holocaust)
Else Lasker-Schüler (tên khai sinh Elisabeth Lasker-Schüler; * sinh ngày 11.02 1869 tại Elberfeld, nay là Wuppertal; † 22. 01 1945 tại Jerusalem), nữ thi sĩ lớn thế kỷ 20, người Đức gốc Do thái, đại diện kiệt xuất của trường phái Hiện đại tiền phong và của Chủ nghĩa Biểu hiện trong văn chương.
Tranh của August Macke (1887-1914): họa sĩ Biểu hiện Đức, thuộc nhóm họa sĩ xung quanh tờ Kỵ sĩ xanh.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét