Hạnh phúc là một em điếm lẳng lơ

Mathias Mayer    

Giữa nỗi tuyệt vọng và niềm ủi: Đối với Heinrich Heine, sự bất hạnh trong bài thơ này là niềm hạnh phúc duy nhất tồn tại bền lâu.

„ Nhưng mà tôi có còn tồn tại thực sự không kia? Thân xác tôi đã kiệt quệ sao ra nông nỗi, gần như chẳng còn gì ở lại ngoài giọng nói mà thôi“, Heinrich Heine bình luận tình cảnh của mình như thế trong lời kết cuốn thi tập „Romanzero“. Ông tự thấy mình như một bộ „hài thánh cốt sống“, được quyển thứ hai của hợp tuyển thơ hạ đặt xuống dưới tiêu đề „Rên rỉ“. Trong đó người ta bắt gặp những bài thơ mang tên „Người đã từng sống“ hay là „Kêu rên như mèo“, rồi ở cuối tập kế đến tổ khúc lớn „Thánh Lazarus“ buồn bã – cay độc. Nhưng kiến lập nên bước khởi đầu cho cuốn thứ hai, như một kiểu phương châm, chính là bài thơ hai khổ, một cách trào lộng để cho vẻ thoáng qua của hạnh phúc và sự đeo đẳng của bất hạnh lửng lơ giữa nỗi tuyệt vọng và niềm an ủi.

Nói về phúng dụ sẽ là quá tải đối với bài thơ nhỏ; Heine đặt hai nhân vật đối xứng với nhau, cả hai đều kết nối tính đơn nghĩa của mình với kho tàng kinh nghiệm giàu có và bối cảnh. Hạnh phúc được coi như „em điếm lẳng lơ“ gợi hồi tưởng về sự mong manh thoáng lát của tình yêu; hạnh phúc không cho người nắm giữ chặt, rất ít khi như vị nữ thần của vận hội nọ trong thần thoại cổ xưa mà Heine tận tường am hiểu, qua những câu thơ nhẹ nhàng thấp thoáng hiện như người chải tóc hất ra phía trước, nhưng đằng sau trọc lốc: ai không tóm được bím tóc giữ nàng lại, kẻ đó đã hụt mất cô nàng, bởi vì nữ thần quay lưng lại và ở đằng sau gáy chẳng còn gì để tóm nữa. Trong sự cải biên đặc trưng của mình Heine đã đánh tráo thủ phạm và nạn nhân: Cái „Anh“ được gợi chuyện ở đây bị người tình nhẹ dạ bỏ lại, sau khi nàng ta lúc trước còn vuốt tóc cho anh khỏi lòa xòa trên trán.

Bộ đồ đan ấm áp của Bất hạnh

Thế đó cái „Anh“ này trở thành một tấm gương trào lộng phản ánh tâm trạng riêng của nhà thơ, bởi vì trong khổ thứ hai có điều cho ta hiểu rằng thay vì hạnh phúc một vị khách khác không mời mà đến đã ngồi xuống bên giường, mà lại còn lâu dài nữa chứ, ấy là bà Bất hạnh. Đáng khổ tâm sao lại chỉ có bà ta mà không là cô gái của hạnh phúc ái ân bám chặt trái tim ông - ấy cũng không đi đâu mà vội mà vàng, bà ấy soạn sắp chỗ cho dài lâu nữa.
Ngay sau khi xuất bản, Moritz Carrière (2) đã đọc thấy bài thơ này như một một xác chứng điều ông gạn lọc ra được từ mối thân tình với Heine: chỉ trong bất hạnh Heine mới học nhìn ra cái trường tồn. Phải chăng đó là một môn đức lý chua chát mà đối diện với nó ông những đã phàn nàn về cơn hứng thú của sự không hồi đáp.

Phải chi đây đó trong điểm nhấn của lời thơ cuối còn có chỉ dẫn về một hoạt động, nơi công việc thủ công bằng tay mang tính bếp núc trong nhà và năng suất sáng tạo của người thi sĩ cùng tụ hợp: đồ thêu đan, kết cấu, ấy thứ cũng nêu danh sự viết của thi sĩ, kết cục từ con người đó chỉ còn để lại một tiếng nói – tiếng nói ông đã cất lên, biến hóa vào văn bản của bài thơ, và tiếng nói ấy còn đến tai chúng ta hôm nay.

©® Phạm Kỳ Đăng dịch từ nguyên tác tiếng Đức

Rên rỉ

Heinrich Heine (1797-1856)

Hạnh phúc là em điếm lẳng lơ
Không thích dừng chân luôn một chỗ;
Nàng ve vuốt tóc anh xòa trên trán
Thoắt hôn anh và rồi lại nhởn nhơ đi.

Bà Bất hạnh thì ngược đời thật
Yêu dấu ôm anh ghì vào ngực nồng nàn;
Bà nói, bà không có gì phải vội
Ghé sát giường anh, bà ngồi đan.

©® Phạm Kỳ Đăng dịch từ nguyên tác tiếng Đức

Lamentationen

Heinrich Heine (1797-1856)

Das Glück ist eine leichte Dirne
Und weilt nicht gern am selben Ort;
Sie streicht das Haar dir von der Stirne
Und küsst dich rasch und flattert fort.

Frau Unglück hat im Gegenteile
Dich liebefest ans Herz gedrückt;
Sie sagt, sie habe keine Eile,
Setzt sich zu dir ans Bett und strickt.

Chú thích của người dịch:

(1) Mathias Mayer: sinh năm 1958, Giáo sư Tiến sĩ chuyên ngành Văn học Đức thời mới, giảng viên trường Đại học Tổng hợp Regenburg
(2) Moriz Philipp Carrière (1817-1895): Nhà văn, nhà triết học Đức

Heinrich Heine (1797-1856): Nhà thơ, nhà văn và nhà báo, tác gia hàng thi hào Đức, đại diện cuối cùng và là người vựợt bỏ trào lưu Lãng mạn, có thi phẩm được phổ nhạc và dịch ra tiếng nước ngòai nhiều nhất. Độc giả Việt Nam biết tới và yêu mến Heinrich Heine ngay từ tập thơ đầu tiên gồm nhiều bản dịch từ tiếng Pháp của các nhà thơ Việt Nam, có thể kể Tế Hanh, Hòang Trung Thông, Đào Xuân Quý.

George Sand viết về Heine:
„...Heine nói ra những điều rất độc địa, và những câu chuyện tiếu của ông đâm trúng tim đen. Người ta cho rằng về bản chất ông là người độc ác, nhưng không có gì sai hơn thế. Lòng dạ ông tốt, cũng như miệng lưỡi ông ấy tệ. Ông tính dịu dàng, ân cần, dâng hiến, lãng mạn trong tình yêu, vâng yếu đuối nữa và một người đàn bà có thể thoải mái thống trị ông."

„Heine sagt sehr bissige Sachen, und seine Witze treffen ins Schwarze. Man hält ihn für von Grund auf böse, aber nichts ist falscher; sein Herz ist so gut wie seine Zunge schlecht ist. Er ist zärtlich, aufmerksam, aufopfernd, in der Liebe romantisch, ja schwach, und eine Frau kann ihn unbegrenzt beherrschen.“ (George Sand).

Friedrich Nietzsche viết về Heinrich Heine:
"Heinrich Heine đã cho tôi khái niệm cao nhất về một nhà thơ trữ tình. Tôi đã hoài công kiếm tìm trong mọi vương quốc của những kỷ ngàn năm một thứ âm nhạc da diết và ngọt ngào tương tự. Ông có một sự độc địa của thánh thần, thiếu thứ đó tôi nào đâu nghĩ nổi điều hoàn hảo (...).- Và ông ấy sử dụng tiếng Đức ra sao! Sẽ có lần người ta nói, xét cho cùng Heine và tôi là những nghệ sĩ đầu tiên của tiếng Đức.“

„Den höchsten Begriff vom Lyriker hat mir Heinrich Heine gegeben. Ich suche umsonst in allen Reichen der Jahrtausende nach einer gleich süßen und leidenschaftlichen Musik. Er besaß eine göttliche Bosheit, ohne die ich mir das Vollkommene nicht zu denken vermag (…). – Und wie er das Deutsche handhabt! Man wird einmal sagen, dass Heine und ich bei weitem die ersten Artisten der deutschen Sprache gewesen sind.“

Tranh của Berthe Morisot (1841-1895): Nữ họa sĩ phái Ân tượng Pháp.