Rằng đó là bài hát của Kopecka, bà chủ của quán „Zum Kelch“ (1) ở Praha từ vở ca kịch „ Schweyk trong thế chiến thế giới thứ hai“. Cũng như cô cướp biển Jenny (2), khi cô này từng có giấc mơ nhỏ sôi sục đòi trả thù riêng, thì bà Kopecka hát „Bài ca về dòng sông Moldau“ (3) và dốc cạn chén của mình.
Như một bài hát ru, bài ca cất lên: giản phác, êm ả, thận trọng. Chảy trôi, chuyển động.
 |
| Tranh của © Egon Schiele (1890-1918) họa sĩ Áo |
Cả sự vận động của đá cũng dung dị, êm ả và thận trọng. Chúng chuyển dời. Đây đó không có gì là vội vã, để mà phải cập bến thời gian. Như thể Brecht đã biết, rằng bằng không thì chẳng nơi nào khác trên thế giới đá sỏi có thể chuyển dời vậy đó như nơi đây, bằng không thì chẳng nơi nào như nơi đây cho tìm thấy một cái tên, sao mềm mại, sao quên lãng như cái âm Mol, cái âm dau này.
Cả hai, chảy và dừng của nước và của đá, được luồng vận tiếp đi, không kết thúc và đích đến và không có ý nghĩa cho lịch sử hàng ngàn vạn năm của một dòng sông. Thêm vào đấy nữa một thoáng rùng mình gây bất an, bởi nào có trông thấy những tảng đá, người ta phải tin vào điều rằng có đá. Chúng chuyển dời ở đó, nơi bóng tối sâu nhất. Và sâu trong bóng tối, cũng như những vị hoàng đế, chúng là thứ sót lại nằm chôn sâu trong tăm tối, đã từ nhiều thế kỷ nay chỉ còn là nắm sót lại của cái từng vĩ đại và uy quyền và rồi sau đã lụi tàn.
Như không một ai trong lịch sử của bài thơ – cứ cho là người ta lắng nghe ngôn ngữ nhân dân làm thơ và hát – Brecht đã nắm bắt các biến diễn với một sự dụng công ngôn ngữ hầu như không còn cho cảm thấy. Như ở đây hình ảnh biện chứng của lụi tàn đang triền miên tiếp diễn hoặc là của triền miên tàn lụi. Không thể chịu đựng là khoảnh khắc kéo dài đối với những gì lâm vào khốn khó và phải đợi chờ thay đổi, bởi vĩnh viễn đá đã chuyển dời, dòng sông chảy trôi, và các vị hoàng đế yên nghỉ.
Vậy mà sau đó trong câu thứ ba của khổ đầu, Brecht đã kết thúc ý tưởng vĩnh cửu và chỉ cho thấy: những tảng đá và các hoàng đế chính là bằng chứng cho điều chẳng có gì trường tồn cả. Cái lớn lưu đời không lớn. Như vậy là cái nhỏ còn lại đời cũng không nhỏ. Và, dưới tác động của lô-gich đó, như thể Brecht tính sổ với tính ngờ vực nhỏ nhen của người trong cuộc và với sự thiếu kiên nhẫn của họ, ông không chỉ đưa ra bằng chứng cho lời khẳng định đó, mà với một động thái nhỏ ngộp thở, ông còn vét cạn thời gian của tiến trình bất nhân này không một não trạng của con người nào có thể cản trở được, đó là tiến trình của một sự tàn lụi kéo dài chậm rãi vô bờ bến: „Đêm có 12 giờ, rồi ngày đã tới nơi“.
Như trong mọi tác phẩm của mình, ở đây Brecht cũng tư duy trong chiều kích lịch sử và nhấn mạnh „ khoảnh khắc của hình thành và lụi tàn“:“ Thời thế xoay vần“ . Với nhận định này, câu thơ của khổ thứ hai bắt đầu: „Các kế hoạch vĩ đại/ Của kẻ quyền uy kết cục đến nước dừng.“. Brecht trở nên mạch lạc hơn, mà tuy thế cũng không quá mạch lạc. Đó là chiến tranh, những toán quân Đức đã chiếm đóng Praha và không chỉ có Praha. Những kẻ đại diện cho vương quốc ngàn năm đến và đi trong quán „Zum Kelch“. Bà Kopecka nhìn và nghe thấy, những kẻ quyền uy bước sánh hàng „như những con gà trống tướp máu“, không có lý trí, như trong trạng thái đảo điên.
Nhưng chẳng có thứ gì giúp cả, bài ca đã phụ họa thêm „Thời thế vần xoay, vì không bạo lực nào giúp cho“. Lịch sử đã chứng minh, và lần này nó cũng lại chứng minh cho biết, bạo lực chẳng giúp gì cho ở đây, cứ cho còn bao thứ đắm chìm đi nữa, con người cũng như thành quách. Trước hết, đêm phải qua trước đã „rồi ngày kế tới nơi“. Và theo điệu thức của dân ca, bài hát lại trở lại ban đầu, lặp lại khổ đầu của ba khổ thơ.
„Bài ca về dòng sông Moldau“ trong đồng loại không có gì sánh nổi: nó làm mềm lòng như một bài hát ru, nó truyền can đảm như một bài ca vỗ về, nó dễ hiểu như những xúc cảm giản phác vĩ đại.
© Phạm Kỳ Đăng dịch
Nguồn: Hundert Gedichte des Jahrhunderts. Mit Interpretationen. Ausgewählt von Marcel Reich-Ranicki, Insel Verlag Frankfurt am Main und Leipzig 2000, (Một trăm bài thơ thế kỷ kèm bình giảng. Marcel Reich-Ranicki tuyển chọn, Nhà xuất bản Insel Verlag Frankfurt am Main và Leipzig 2000).
Bài ca về dòng sông Moldau
Bertolt Brecht (1898-1956)
Dưới đáy sông Moldau sỏi đá chuyển dời
Dưới thành Praha nằm chôn ba hoàng đế
Cái lớn lưu đời không lớn và nhỏ không là cái bé
Đêm có 12 giờ, rồi ngày đã tới nơi.
Thời thế xoay vần. Các kế hoạch vĩ đại
của những kẻ quyền uy kết cục đến nước dừng
cũng bước sánh hàng như gà trống tướp máu
Thời thế xoay vần, bạo lực nào giúp cho chăng.
Dưới đáy sông Moldau sỏi đá chuyển dời
Dưới thành Praha nằm chôn ba hoàng đế
Cái lớn lưu đời không lớn và nhỏ không là cái bé
Đêm có 12 giờ, rồi ngày đã tới nơi.
© Phạm Kỳ Đăng dịch
từ nguyên tác tiếng Đức
Das Lied von der Moldau
Am Grunde der Moldau wandern die Steine
Es liegen drei Kaiser begraben in Prag.
Das Große bleibt groß nicht und klein nicht das Kleine.
Die Nacht hat zwölf Stunden, dann kommt schon der Tag.
Es wechseln die Zeiten. Die riesigen Pläne
der Mächtigen kommen am Ende zum Halt.
Und gehn sie einher auch wie blutige Hähne
Es wechseln die Zeiten, da hilft kein Gewalt.
Am Grunde der Moldau wandern die Steine
es liegen drei Kaiser begraben in Prag.
Das Große bleibt groß nicht und klein nicht das Kleine.
Die Nacht hat zwölf Stunden, dann kommt schon der Tag.
Chú thích của người dịch:
Bertolt Brecht (1898-1956) quen thuộc với độc giả Việt Nam. Ông là kịch tác gia và nhà thơ, cùng với Franz Kafka và Thomas Mann, làm nên ba gương mặt sáng giá nhất trong văn chương Đức thế kỷ 20.
Elisabeth Borchers (1926-2013): Nữ thi sĩ, nhà văn và dịch giả văn học người Đức.
(1) Tên một tửu quán trong vở kịch „Schweyk trong thế chiến thế giới thứ hai“, Bertolt Brecht viết trong thời gian tỵ nạn tại Mỹ, dựa theo tiểu thuyết „ Người lính hiền Schwejk“ của nhà văn Tiệp Jaroslav Hasek. Ách ngoại xâm và cuộc kháng chiến của dân tộc Tiệp còn nguyên đó trong bối cảnh lịch sử, ở đó thay vào ách đô hộ của chế độ quân chủ Habsburg, là ách đô hộ của Quốc xã, và thay vào vị trí thế chiến thế giới nhất, là thế chiến 2.
(2) Cô điếm và là tình nhân của tên cướp bể Mackie Messer trong vở Ca kịch Ba đồng xu của Bertolt Brecht
(3) Dòng sông Vltava chảy qua đất Tiệp, tên tiếng Đức Moldau cũng được giữ nguyên trong lời hát tiếng Anh và Pháp. Bài hát về dòng sông Moldau được hát trên nền nhạc „Vltava/ Die Moldau“ của nhạc sĩ Tiệp Bedrich Smetana.
Lời bài hát tiếng Anh:
The Song of the Moldau
On the bed of the Moldau the pebbles are stirring
In Prague, three emperors lie dead.
The big will not stay big, the little won’t stay little.
The night has twelve hours, the dawn is ahead.
The times are changing. The enormous plans
of the mighty, when dawn comes, are through.
Now they run wild like hens with no heads on,
The world is always changing, there’s nothing they can do.
On the bed of the Moldau the pebbles are stirring
In Prague, three emperors lie dead.
The big will not stay big, the little won’t stay little.
The night has twelve hours, the dawn is ahead.
Lời hát tiếng Pháp:
LE CHANT DE LA MOLDAU
Au fond de la Moldau se promènent des pierres
À Prague, trois empereurs gisent sous terre
Le grand ne reste pas grand et le petit, petit.
La nuit a douze heures, puis vient alors le jour.
Les temps changent. Les titanesques plans
Des puissants finissent toujours en s'arrêtant.
Et même s'ils se pavanent comme des coqs sanguins
Les temps changent, aucune violence n'y peut rien.
Au fond de la Moldau se promènent des pierres
À Prague, trois empereurs gisent sous terre
Le grand ne reste pas grand et le petit, petit.
La nuit a douze heures, puis vient alors le jour.
Bài đăng VHNA
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét